​

Conceptontwikkeling

Al tijdens de fase van conceptontwikkeling werd er in een van de nog te slopen gebouwen op Tondelier een eenvoudige residentie en werkplaats ingericht, om zo aan de kunstenaars de gelegenheid te geven ‘er te zijn’ en een voorstel uit te werken dat specifiek is voor deze plek. Met het organiseren van een gezamenlijk en (deels) publiek programma in de conceptfase kon een synergie ontstaan tussen de verschillende benaderingen van de 5 geselecteerde kunstenaars.
Door deze regelmatige gedeelde momenten ontstond tussen de kunstenaars een dialoog die leidde tot de beslissing om gezamenlijk één samenhangend voorstel in te dienen, in plaats van vijf aparte projectvoorstellen. Daarmee werd voorbijgegaan aan de klassieke aanpak van kunst in opdracht, waarbij de kunstenaars die een plan uitwerken eerder in concurrentie zijn met elkaar.

Kunstenaarsplatform als motor voor een meerjarig programma rond kunst als 'common'
Dit voorstel houdt in om (in plaats van een enkel kunstwerk) een blijvend platform voor kunst in het publieke domein van Tondelier te realiseren. Het doel van dit platform is het vrijhouden van een ruimte voor kunst in de plannen voor de nieuwe wijk Tondelier, en daarmee het bewaken van de kunst als common, als gedeelde vrijplaats, als een niet-definitief-ingevulde ruimte die steeds opnieuw een tijdelijke invulling kan krijgen. Kunst wordt hier als ‘publieke nutsfunctie’ voorgesteld, even noodzakelijk als een crèche, elektriciteit, vuilnisophaling en het aan huis bezorgen van boodschappen: kunst als onderdeel van de commons voor deze plek.
Reeds in de conceptfase werden de verschillende visies uitgewisseld, aan elkaar gescherpt en ontstonden er ook gezamenlijke ideeën, die werden gebundeld in een meerjarig programma. Het resultaat is dat er een nieuw, door kunstenaars vormgegeven instituut ontstaat op de Tondeliersite, waar via een meerstemmig programma op een kritische manier wordt ingegaan op de gestelde vraag naar verbinding en zichtbaarheid.

Publiek programma  
Een gemeenschap (een publiek) ontstaat pas doordat men een gemeenschappelijk doel heeft en doordat mensen ervaringen delen. ‘Maak het niet voor een gemeenschap, maar creëer een gemeenschap.’ Dat is wat het publieke programma voor Tondelier beoogt te doen. Het programma wil bijdragen aan een meer gemeenschappelijke toekomst voor deze plek: de verschillende projecten zijn erop gericht huidige en toekomstige bewoners meer gevoeligheid te laten ontwikkelen voor de omgeving waarin ze wonen en voor haar geschiedenis, en bieden een platform waarin kan worden meegedacht over de betekenis van deze plek in de stad. Dat vereist een langetermijnaanpak waarin verschillende visies en perspectieven vertegenwoordigd zijn. Het programma bestaat uit de verschillende ‘oefeningen' die de kunstenaars hebben voorgesteld (lees meer onderaan) – activiteiten die een wisselend publiek op de been zullen brengen van buurtbewoners, directe betrokkenen en kunstliefhebbers. Daarnaast is er een reflectief programma met externe gasten, die onder meer interessante voorbeelden van vergelijkbare projecten elders presenteren. Dit laatste programma-onderdeel zal eerder een professioneel kunstpubliek trekken, maar ook mensen die geïnteresseerd zijn in stadsontwikkeling. Via de realisatie van dit programma, dat een uitloop heeft tot 2023, kan gedurende de eerste jaren een stevige inbedding in zowel Tondelier, de directe omgeving en de stad Gent als in de wereld van de kunst worden gerealiseerd en kan er een voldragen organisatiestructuur worden gevormd, die na afloop van de pilootfase een blijvende dynamiek en een artistiek programma voor deze nieuwe wijk voort kan brengen.

​

​

projectteam

Bruno Terryn bestuurder Tondelier Development nv
Inge Verest projectontwikkelaar Tondelier Development nv
Filip Van de Velde projectleider Departement Publieke Ruimte Stad Gent
Kathleen Bautmans adviseur Cultuurdienst Stad Gent

​

begeleiding

Danielle van Zuijlen, bemiddelaar

​

kunstenaars

Filip Van Dingenen
Petra Stavast
Kelly Schacht
Stijn Van Dorpe
Lotte Geeven 

​

pilootkarakter

Deze kunstopdracht waarbij een private speler ambitieus mee aan het roer staat, kan een krachtig signaal geven dat kunst in het publieke domein niet louter een zaak is van publieke overheden. De betrokkenheid van een private partner in de ontwikkeling van het publieke domein en de ambitie om de rol van kunst daarin op niet-traditionele wijze te laten onderzoeken door kunstenaars, biedt een inspirerend voorbeeld aan private ontwikkelaars met oog voor een maatschappelijk belang dat de eigen doelgroep overstijgt.

​

kunstbudget

€ 120.000 (€ 100.000 opdrachtgever + € 20.000 Pilootprojecten)

Aanleiding voor deelname aan traject

Op de voormalige industriële Gasmetersite bouwt de Stad Gent in een publiek-private samenwerking met partner Tondelier Development nv een duurzame nieuwe stadswijk. Op de gesaneerde projectgrond zullen het komende decennium 530 woningen verrijzen rondom een park van 2,5 hectare, met diverse publieke en commerciële functies binnen handbereik. In de pps-overeenkomst tussen Tondelier Development nv en de stad Gent is initiatief getoond voor een kunstproject voor de nieuwe openbare ruimte. De overeenkomst bepaalt dat dit kunstproject moet rekening houden met de visie op en praktijk van kunst in de publieke ruimte zoals beschreven in de nota ‘Kunst in de publieke ruimte’ van de Stad Gent. De opdrachtgever wenst met deze kunstopdracht in te spelen op de behoeften van de plek en hecht veel belang aan een procesmatige aanpak en participatief luik in het voortraject van de vastgoedontwikkeling.

​

Opdrachtsituatie

Tondelier wil geen enclave worden maar een rechtstreekse aanleiding zijn voor de aanpalende wijken om in dit ontwikkelingsverhaal te worden meegenomen. De allereerste betrokkenen op de site (nu en in de toekomst) zijn de bewoners van de wijken Rabot en Blaisantvest, aangezien de nieuwe bewoners pas in 2018 hun intrek zullen nemen. Kunst wordt in deze context uitgedaagd een belangrijke motor te zijn in de toekomstige ontwikkeling, waarbij ook duurzaamheid en innovatie belangrijke pijlers zijn, een combinatie die voor de ontwikkelaar kansen biedt voor een grotere naamsbekendheid (place marketing), een sterkere identiteit en verbondenheid met de site.

Danielle van Zuijlen, bemiddelaar

Contextanalyse

Danielle van Zuijlen stelt voor om binnen de lokale context te zoeken naar zinvolle verbindingen vanuit de kunst, als medeontwikkelaar van een ‘lokale cultuur’.
 

Methode artistieke selectie

De kunstenaarsselectie gebeurt op basis van een profielschets waarbij gezocht wordt naar kunstenaars met een aantoonbare praktijk gericht op engagement voor en interventie in een sociale omgeving. Op basis van een gedocumenteerde longlist van kunstenaars die de bemiddelaar-curator bijeenbrengt, worden samen met de opdrachtgever vijf kunstenaars gekozen.

​

Residentie als methode

De bemiddelaar blijft tijdens het proces streven naar een methode van selectie die de kunstenaars niet met elkaar in concurrentie brengt maar integendeel de mogelijkheid biedt om het gewenste langetermijnengagement vanuit een gedeelde ambitie aan te gaan. De residentie van het team van vijf kunstenaars op de Tondeliersite zelf wordt ingezet voor het uitwerken van projectvoorstellen. Om meerdere kunstenaars tegelijk een langdurig engagement met de wijk te laten aangaan, wil ze – in plaats van een enkel kunstproject – een ‘platform’ ontwikkelen dat voorziet in een residentie. Het kleinschalige ‘instituut’ dat zo zou ontstaan, kan nieuwe verbindingen tot stand brengen tussen de bestaande buurwijken Rabot en Blaisantvest en de nieuwe nog te bouwen wijk Tondelier, tussen huidige bewoners en nieuwkomers, en kan de opgedane kennis structureel verankeren.

​

"In de common city moet de kunstenaar een verhouding aangaan tot een wereld die in voortdurende transmutatie is, en die van hem ook vraagt om voortdurend zijn artistieke positie te herbepalen. ... Wie onder dergelijke condities nog eigenzinnig werk wil maken, zal met andere woorden tot een collectief model worden gedwongen. Daarin worden artistieke ideeën voortdurend proefondervindelijk afgetoetst. En omdat in dergelijke praktijken telkens de middelmatigheid van het compromis of de consensus sluipt, soms daarin zelfs het ‘pleasende’ karakter van het populaire beeld of het populisme opduikt, weet de kunstenaar die eigenzinnige of singuliere dingen naar voren wil blijven schuiven, dat hij een specifieke verhouding met het sociale moet aangaan. Net daarom zoekt de kunstenaar met name situaties en contexten op waarin dissensus de basis van de sociale verhoudingen uitmaakt. ... Het voortdurende tactische aftasten van autonome artistieke mogelijkheden en interventies in sociale verhoudingen zou wel eens de constituerende kracht kunnen zijn van een nieuwe common city."

uit "Van Creative City naar Common City. Over de rol van de kunstenaar in de publieke ruimte"

Reflectietekst van Pascal Gielen in de publicatie over de pilootprojecten 'Meer dan object'.

​

‘‘Voor de bewoners uit de omliggende buurten, onder wie veel migranten, zijn de kunstenaars voorboden van de nieuwkomers die zich in Tondelier zullen vestigen. Aan de kunstenaars wordt gevraagd om de situatie te benaderen vanuit die positie van nieuwkomer, gast of vreemdeling, en van daaruit met een artistiek voorstel toegang te zoeken tot de bestaande buurten en de toekomstige ontwikkelingen. Hoe vinden nieuwkomer en status quo elkaar? Zijn er voorstellen denkbaar die leiden tot een gedeeld idee van publieke ruimte?’’

"Het verbindende aspect van de kunstopdracht was voor ons ook zeer belangrijk.
Wij willen immers dat Tondelier gedragen wordt door de omgeving. Vanuit de private kant waren beide insteken belangrijk, zowel het verbindende als het op de kaart zetten van de plek. ... Hoe kan je een verbindend project bedenken als de nieuwe bewoners nog niet zijn gearriveerd? De aanwezigheid van nieuwe bewoners zou een grote toegevoegde waarde betekenen voor de projecten van de kunstenaars. We wisten dat niet toen we ons kandidaat stelden als opdrachtgever. Het is pas duidelijk geworden toen we met de kunstenaars van gedachten wisselden. Zij hebben dat zeer duidelijk aangegeven. Nu we zicht beginnen te krijgen op wat zij voorstellen, merken we dat het kunstproject te vroeg van start is gegaan. Het begin is moeizaam geweest, maar we hebben er alle vertrouwen in dat alles goed zal aflopen."  

​

Inge Verest, projectontwikkelaar Tondelier Development nv, in een interview met de opdrachtgevers voor de publicatie over de pilootprojecten 'Meer dan object'.

​

De eerste essentiële gemeenschappelijke oefening in het vormgeven van het platform zelf gaat over de vraag naar wat een geschikte organisatievorm vis oor een artistiek platform in de context van een stadsontwikkelingsproject, en voor de specifieke context van Tondelier? In de conceptfase stelde Filip Van Dingenen de vraag of een coöperatie een geschikte vorm is. Een van de acties die Van Dingenen voorstelt (indien het oprichten van een coöperatie de uitkomst van het onderzoek zou zijn), is om alle nieuwe bewoners van Tondelier uit te nodigen lid te worden van de coöperatie. Daarnaast wil hij ook inspelen op de sanering van de vervuilde bodem van het voormalige fabrieksterrein. In nauwe dialoog met saneringsbedrijf Aclagro en met de Ecole Mondiale (een langlopend project van Van Dingenen) wil hij door middel van een reeks workshops met geïnteresseerden een ‘helende actie’ voor dit brownfield vormgeven. Verder wil Van Dingenen samen met verschillende partners en betrokken bewoners een participatief onderzoeksprogramma opzetten rond een van de monumentale gashouders op de Tondeliersite. Daarbij staat ‘de gashouder als lege structuur’ en als mogelijke vrijplaats centraal.

​

Stijn Van Dorpe zette de ‘wiekvorm’ – de plattegrond van de binnenplaats van het toekomstige wooncomplex – op de Tondeliersite uit in krijtlijnen. Tijdens de Rabotmarkt op 21 juni 2015 werd een tombola georganiseerd, met als inzet een helikoptervlucht boven de site; de winnaars konden vanuit de lucht de plattegrond van het toekomstige wooncomplex aanschouwen. Deze oefening speelt met verschillende machtsposities en maakt verschillende perspectieven tastbaar: de fascinatie voor het planmatig creëren en schematisch ontwerpen gekoppeld aan de moderne technologie, en daartegenover de ervaring op de grond en de obstakels die zich daar aandienen – zoals de helse taak om de lijnen uit te zetten. Daarnaast speelt ook het lot een belangrijke rol (trekking van de tombola), als tegenhanger van de posities die men volgens een bepaalde orde toegewezen krijgt.

​

In samenwerking met bestaande wijkinitiatieven wenst Petra Stavast de komende jaren projecten op te zetten ter nagedachtenis aan Koen Blieck.Stavast zal aan de verschillende groepen vragen een activiteit te bedenken waarvan zij de uitvoering zorgvuldig zal documenteren. Deze documentatie in foto’s, video en tekst zal zijten slotte, naast een uitwerking van haar persoonlijke fascinatie voor Koen Blieck, in een reeks kunstwerken en een boek verwerken. Als onderdeel van de oefening onderzocht Petra Stavast de optie om het verbindende plein tussen Rabot en Tondelier aan de Elsstraat een naam te geven die het gedachtegoed van Koen Blieck reflecteert. Stavast polste bij bewoners en wijkinitiatieven naar ideeën hierover en ging in gesprek met het Stadsarchief van de Stad Gent. Inmiddels werd na het doorlopen van de officiële procedure van de Stad het Koen Blieckplein officieel ingehuldigd.

​

De benadering van Kelly Schacht vindt haar oorsprong onder andere in de uiteenlopende talen die worden gesproken rondom de Tondeliersite, en de manieren die mensen ontwikkelen om zich onderling verstaanbaar te maken. Gesprekken worden hier gevoerd in een mengeling van Nederlands, Engels, Bulgaars, Turks en andere talen. Schacht wil naar analogie met deze dialoog een ‘gemeenschap van stemmen’ verbeelden die zaken adresseert als identiteit en ownership, verbeelding en realiteit. Ze creëert hiertoe een imaginaire wereld, waarin verschillende personages worden opgevoerd, te beginnen bij het personage Tondelier zelf.

​

Lotte Geeven stelt met The Golden Apartment een appartement voor als bank. Investeren in vastgoed is een veilige manier om geld opzij te zetten. Niet iedereen heeft echter voldoende startkapitaal om een huis te kopen. Wat zou er gebeuren als vastgoed opgedeeld werd in kleine, betaalbare units? Met een prijs die zo laag is dat vrijwel iedereen er in zou kunnen investeren? Binnen haar oefening meet Lotte Geeven zichzelf de rol aan van makelaar. Bijgestaan door experts zoals een notaris, een architect, een vastgoedmakelaar en een econoom geeft zij vorm aan een constructie die iedereen de mogelijkheid biedt te investeren in vastgoed. Deze units – online op de markt gebracht – vormen samen een appartement van honderden verschillende eigenaren wereldwijd. De aankoop van een unit betekent dat de koper vijf jaar eigenaar is. Na deze termijn zal hij samen met alle andere mede-eigenaren het appartement opnieuw op de markt brengen en als geheel te koop aanbieden. Vervolgens wordt de winst verdeeld. Op deze wijze fungeert het mini-vastgoed als een solide investering: de units. Het zijn letterlijk aandelen in vastgoed, niet virtueel maar fysiek.
 

"Van bij de start van het Tondelierproject was het de bedoeling om een bredere visie
te ontwikkelen op kunst in opdracht. Voor de Stad was het van belang om de Tondelierwijk te betrekken bij de omliggende buurten, en omgekeerd. We wilden vermijden dat Tondelier een eiland zou worden temidden van wijken die nu nog niet florissant ogen. Met een klassiek beeldhouwwerk, gefixeerd op een plaats, zou die doelstelling niet kunnen worden bereikt. We stonden dus van bij het begin open voor andere benaderingen."

Projectleider Departement Publieke Ruimte Stad Gent Filip Van de Velde in een interview met de opdrachtgevers voor de publicatie over de pilootprojecten 'Meer dan object'.

​